Mensen in bijstand worden minder streng behandeld, ‘meer vertrouwen’

• Niels Kievits

  redacteur Economie

Veel gemeenten blijven sinds de coronacrisis terughoudend met het korten op de bijstand. Dat blijkt uit cijfers die de NOS heeft opgevraagd bij de tien grootste gemeenten van Nederland.

Een uitkering kan een of meer maanden worden verlaagd als de gemeente vindt dat iemand zich niet aan afspraken houdt. Zo’n strafkorting is bedoeld om mensen in de juiste richting te duwen, maar kan hen ook verder in de geldproblemen brengen.

Vóór de coronacrisis werden jaarlijks in de tien grote gemeenten ruim 6500 strafkortingen opgelegd, maar in coronajaar 2020 halveerde dat aantal. Die mildere aanpak lijkt nu structureel te zijn geworden. Ook in 2024 werden er jaarlijks zo’n 3000 strafkortingen opgelegd.

Er zijn verschillende redenen om de bijstand van iemand te verlagen. In de meeste gevallen heeft het te maken met werk. Mensen doen bijvoorbeeld niet mee aan onderzoeken om passend werk te vinden of solliciteren te weinig. Of ze werken zwart wat bij, terwijl dat niet mag. Volgens de wet moeten gemeenten de bijstand soms ook korten als iemand te snel geld uitgeeft of juist te veel spaart.

Afgelopen jaren legde de overheid meer nadruk op “de menselijke maat” bij de toepassing van de Participatiewet. Die wet werd in 2015 aangenomen met het idee om mensen in de bijstand weer aan het werk te krijgen. Maar nieuw werk vinden blijkt niet voor iedereen goed haalbaar. Denk aan mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking. Of aan mensen die net gescheiden zijn of te maken hebben gehad met huiselijk geweld, een depressie of dakloosheid.

De overheid is inmiddels tot inkeer gekomen. “We hebben de afgelopen jaren gezien dat de Participatiewet niet voor iedereen werkt zoals dit zou moeten”, concludeerde het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid eind 2023.

Er is de laatste jaren ook meer begrip voor mensen met geldproblemen, ziet voorlichtingsbureau Nibud. “Voorheen heerste vaak het beeld dat het vooral de eigen schuld van mensen was.” Maar volgens de organisatie hebben onder meer de corona- en energiecrisis dat idee veranderd.

Ook het toeslagenschandaal, waarbij mensen onterecht als fraudeur werden bestempeld, speelt een belangrijke rol in die omslag. Tienduizenden ouders werden gedupeerd, nadat de overheid ten onrechte had geconcludeerd dat ze hun toeslagen moesten terugbetalen.

Een nieuwe kijk op schulden is nu dus mogelijk ook terug te zien in het aantal strafkortingen dat gemeenten opleggen. De daling van 2020 kan nog uitgelegd worden door de vele bijstandstrajecten die stil kwamen te liggen. Maar vanaf 2022, ten tijde van de energiecrisis, zal waarschijnlijk ook hebben meegespeeld dat de overheid coulanter omgaat met mensen die vaak onbedoeld een foutje maken, denkt het Nibud. “Er wordt meer uitgegaan van vertrouwen, in plaats van wantrouwen.”

Tegelijk zijn er grote verschillen tussen gemeenten, omdat er geen concrete landelijke richtlijn is.

Iemand kan volledig gekort worden op de bijstand, 100 procent dus, maar veel vaker gaat het om een kleiner percentage. Iemand krijgt dan bijvoorbeeld een maand lang maar 70 procent van de bijstandsuitkering. Sommige gemeenten kiezen ervoor om zo’n straf uit te spreiden over meerdere maanden.

“In plaats van 30 procent korting in één maand wordt de bijstand dan drie maanden gekort met 10 procent”, laat de gemeente Amsterdam weten. Het doel is om mensen “de goede richting” in te sturen, zonder dat ze meteen in geldnood komen.

Tilburg heeft een vergelijkbare regeling en laat ook weten dat de verlaging tussentijds stopgezet kan worden “als de betreffende inwoner alsnog de gemaakte afspraken nakomt.”

Een gemeente kan ook een waarschuwing geven. De uitkering wordt dan niet echt verlaagd, maar de strafkorting wordt wel geregistreerd. Tot 2022 was zo’n 15 procent van alle strafkortingen een waarschuwing. Een jaar later ligt dat percentage rond de 30, een verdubbeling dus.

Dat komt vooral door Amsterdam waar het aantal waarschuwingen zelfs vertienvoudigde: van zo’n 30 waarschuwingen per jaar naar zo’n 300 vanaf 2023. Het aantal daadwerkelijke bijstandsverlagingen van de gemeente is afgenomen. Amsterdam geeft “bestaanszekerheid” als een reden om vaker een waarschuwing te geven in plaats van een boete.

De meeste strafkortingen worden opgelegd in Rotterdam en Den Haag. Maar bij deze gemeenten is het aantal strafkortingen ook het hardst afgenomen. Ook Nijmegen, Almere en Breda zijn voorzichtiger geworden met het opleggen van maatregelen sinds corona.

Bij de overige vijf onderzochte gemeenten is het corona-effect minder zichtbaar. Zij zijn ook wel minder strafkortingen gaan opleggen, maar de daling is lang niet zo groot als in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag.